Το πείραμα του Μίλγκραμ και τα διλήμματα της πολιτικής «αυθεντίας».Οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν φρικτά πράγματα, αν πειστούν πως υπηρετούν έναν σκοπό. Μπορούν ν’ αποδεχτούν δολοφόνους ως αυθεντίες, ανήθικους ως εκπροσώπους του θεού και απατεώνες ως πολιτικούς. Να στρατολογηθούν σε τάγματα θανάτου, να προσκυνήσουν ανόητες σέχτες, να ζήσουν με το ψέμα ως υπέρτατη αλήθεια, ανατρέποντας το ίδιο το ηθικό τους σύστημα. Θύτες και θύματα, πολύ συχνά συνδέονται με τον γόρδιο δεσμό της υπακοής.

Έχετε δει κάποιες από εκείνες τις διαφημίσεις για οδοντόκρεμες και καλλυντικά, όπου ένας ηθοποιός, ντυμένος ερευνητής εργαστηρίου, διαβεβαιώνει πως το προϊόν στο οποίο αναφέρεται είναι ένα θαύμα της επιστήμης. Η σύλληψη είναι πραγματικά γελοία. Γιατί να πιστέψεις πως ένας ηθοποιός μασκαρεμένος σε γιατρό λέει αλήθεια; Υπάρχει κάποιος ο οποίος δεν ξέρει πως πρόκειται για ένα στημένο διαφημιστικό παραμύθι, στο οποίο ένας ηθοποιός φόρεσε μια άσπρη ρόμπα και παριστάνει τον γιατρό για μερικές δεκάδες ευρώ; Πίστεψε ποτέ κανένας πως ο μακαρίτης ο Κούρκουλος ήταν ένας επιστήμονας που διαβεβαίωνε πως η οδοντόβουρτσα «φτάνει ως τα πίσω δόντια;». Προφανώς και όχι. Οι διαφημιστικές, όμως, συνεχίζουν να επιμένουν σε τέτοιες διαφημίσεις. Ο λόγος είναι πως η εικόνα της «επιστημονικής αυθεντίας», ακόμη και αν είναι ψεύτικη, είναι ικανή να κινητοποιήσει την «υπακοή».

Η υπακοή, λένε οι επιστήμονες, είναι η ψυχολογική μας σχέση με την εξουσία. Μέσω της συνειδητής ή ασυνείδητης υπακοής δεν πούλησε μόνο ο Κούρκουλος οδοντόβουρτσες, αλλά ο Χίτλερ ισχύ, ο υπαρκτός σοσιαλισμός κοινωνική δικαιοσύνη, οι θρησκείες σωτηρία μέσω εγκλημάτων, ακόμη και ο έρωτας αυταπάτες.

Για την εξουσία το θέμα είναι απλώς να εμφανίσει την εικόνα της αυθεντίας, την ασφάλειας που εξαφανίζει την απειλή, τη διαδικασία που προάγει έναν σκοπό. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο οι εγκληματίες πολέμου που οδηγήθηκαν σε δίκες δήλωναν πως ήταν απλοί στρατιώτες ενός σκοπού τον οποίο έπρεπε να υπηρετήσουν. Προφανώς και ήταν μια προσπάθεια αυτοαθώωσης και το πιο ασφαλές νομικό επιχείρημα, αλλά είχε δόση αλήθειας.


Ο Στάνλεϊ Μίλγκραμ έκανε ένα πείραμα για να εξακριβώσει πώς διαμορφώνεται και κυριαρχεί η υπακοή μέσω του συστήματος της εξουσίας. Πήρε λοιπόν 40 εθελοντές οι οποίοι, υπό την επίβλεψη κάποιου που εμφανιζόταν ως επιστήμονας κύρους, φορώντας απλώς μια ιατρική φόρμα, θα εφάρμοζαν στις εντολές τους.

Το πείραμα προέβλεπε πως οι εθελοντές θα υπέβαλλαν ερωτήσεις σε κάποιους που δεν έβλεπαν και οι οποίοι ήταν συνδεδεμένοι με μια συσκευή ηλεκτροσόκ. Αν απαντούσαν σωστά, συνέχιζαν στην επόμενη ερώτηση, ενώ αν απαντούσαν λάθος ή δεν απαντούσαν τους, διοχέτευαν ποσότητα ρεύματος για «τιμωρία». Η ποσότητα αυτή αυξανόταν σε κάθε λανθασμένη απάντηση. Αυτός που έπρεπε να υποστεί το ηλεκτροσόκ ήταν στην πραγματικότητα ένας ηθοποιός που ούρλιαζε, όποτε υποτίθεται πως του διοχέτευαν ρεύμα. Οι 26 από τους εθελοντές συμμετείχαν έως το τέλος στο πείραμα κάτω από τις εντολές του γιατρού, αυξάνοντας την ένταση του ρεύματος κάθε φορά που τους έδινε εντολή, ακόμη και όταν άκουγαν το «θύμα» να ουρλιάζει.

Παρότι γνώριζαν πως η μεγάλη ένταση ρεύματος θα του προκαλούσε καρδιακή προσβολή (τους είχε γνωστοποιηθεί πως έχει καρδιακά προβλήματα), ταυτίστηκαν με την «αυθεντία» του γιατρού, ξεπερνώντας κάθε ηθικό ενδοιασμό. Μόνο 14 θεώρησαν αυτό που γινόταν βίαιο και ανήθικο και αποχώρησαν. Για τους υπόλοιπους η αυθεντία και ο σκοπός γεννούσαν απλώς την αναγκαιότητα και την υπακοή.


Το πείραμα του Μίλγκραμ ίσως εξηγεί τη συμπεριφορά της χώρας τα τελευταία τρία χρόνια. Στον τεράστιο πειραματικό χώρο που λέγεται Ελλάδα οι αυθεντίες της οικονομίας, οι επιστήμονες των τραπεζών, οι πολιτικοί των τεχνοκρατικών συνταγών, προτείνουν τη λύση που πρέπει να εφαρμοστεί. Δεν έχει καμία σημασία αν δεν είναι τίποτα άλλο από ηθοποιοί σε ρόλους συμφερόντων, οι Κούρκουλοι μιας ψεύτικης καμπάνιας που θα οδηγήσει στην αγορά του προϊόντος. Σημασία έχει πώς θα ενεργοποιηθεί η διαδικασία της υποταγής.

Ο νέος πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, άσχετος περί τα οικονομικά, κατάφερε μέσα από τη θητεία του ως υπουργός Οικονομικών ν’ αποκτήσει την αναγκαία εικόνα της οικονομικής αυθεντίας και του συνομιλητή της ευρωπαϊκής ελίτ, για να δημιουργήσει την απαιτούμενη υπακοή στον πολιτικό του χώρο. Αυτές τις μέρες ο συνταγματολόγος Βενιζέλος έκανε μια δήλωση προσβλητική για τη Δημοκρατία και τη συνταγματική λειτουργία της χώρας. Είπε πως αν οι πολιτικοί συσχετισμοί είναι αυτοί που δείχνουν τα γκάλοπ, τότε τα πράγματα είναι πολύ επικίνδυνα για τη χώρα. Αν δηλαδή η Δημοκρατία δεν επιβεβαιώνει το πολιτικό του μοντέλο, τότε δεν είναι καλή Δημοκρατία. Είναι ακόμη και επικίνδυνη.

Χρησιμοποιώντας τον ρόλο της «αυθεντίας» της πολιτικής του εξουσίας, προσπαθεί να δημιουργήσει υπακοή. Παράγει και, όπως το υπόλοιπο πολιτικό σύστημα, θα αναπαράγει όλα τα εκφοβιστικά διλήμματα που συνδέουν παραδοσιακά την εξουσία με την υπακοή. Όσο πιο πολλά διλήμματα δημιουργηθούν από αυτούς που λόγω θέσης μπορούν να τα θέτουν, τόσο πιο αποτελεσματική θα είναι η χειραγώγηση: «Ευρώ ή δραχμή», «ασφάλεια ή ακυβερνησία», «ισχυρά κόμματα ή αστάθεια». Και όπως ακριβώς στο πείραμα του Μίλγκραμ, οι «εθελοντές» θα ξεπεράσουν ενδεχομένως και την αγανάκτηση και το ηθικό τους σύστημα, προκειμένου να υπηρετήσουν τον «σκοπό» διά της υποταγής.

Σε αυτές τις εκλογές θα μοιάζουμε με τους θεατές της διαφήμισης του Κούρκουλου. Θα ξέρουμε πως όσα ακούγονται είναι ψέματα, ένα απλό διαφημιστικό σποτ, αλλά αντανακλαστικά θα λειτουργεί η εικόνα της αυθεντίας που θα οδηγεί στην υποταγή. Και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως, όπως ακριβώς στη διαφήμιση, θέλουν να φτάσει «ως τα πίσω δόντια»

του Κώστα Βαξεβάνη
To ΕΊΔΑΜΕ ΕΔΩ